صالح المؤمنین
نخستین امام شیعیان | |
زندگی میراث فضائل اصحاب |
صالِحُالمُؤمِنین بهمعنای بهترینِ مؤمنان یا مؤمنان صالح، برگرفته از آیه چهارم سوره تحریم است. در این آیه صالحالمؤمنین فردی معرفی شده است که بههمراه خداوند، جبرئیل و دیگر فرشتگان از پیامبر اسلام(ص) پشتیبانی میکند.
برخی از مفسران این واژه را مفرد و مصداقش را تنها یک نفر و برخی دیگر آن را اسم جنس و شامل همه مسلمانان باتقوا دانستهاند. مفسران شیعه در دیدگاه اول، امام علی(ع) را تنها مصداق و در دیدگاه دوم بهترین مصداق آن دانستهاند. مستند این گروه روایاتی است که در منابع شیعه و اهلسنت نقل شده و امام علی(ع) را تنها مصداق صالح المومنین دانسته است.
مفهومشناسی
صالحالمؤمنین بهمعنای بهترینِ مؤمنان یا مؤمنان شایسته است. برخی از مفسران صالح را در ترکیب مذکور اسم جنس دانسته و نتیجه گرفتهاند که شامل همه مؤمنانِ صالح، باتقوا و کاملالایمان میشود. در مقابل برخی دیگر عمومیت صالحالمومنین را رد کرده و معتقدند این واژه فقط بر یک شخص قابلصدق است. بهگفته علامه طباطبایی معنای «صالحالمؤمنین» غیر از معنای «الصالح من المؤمنین» است و فقط ترکیب دوم است که بهدلیل داشتن «الف» و «لام» بر سر کلمه صالح اسم جنس است و افاده عموم میکند؛ ولی صالحالمؤمنین جنسیت و عمومیت را نمیرساند.
آیه صالحالمومنین
صالح المومنین از این آیه گرفته شده است: «إِن تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکمَا ۖ وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ الله هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ ۖ وَالْمَلَائِکةُ بَعْدَ ذَٰلِک ظَهِیرٌ؛ اگر [شما دو زن] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است]، واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت، خدا خود سرپرست او است، و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این، فرشتگان [هم ]پشتیبان [او] خواهند بود.» از این رو آیه مذکور به آیه صالحالمؤمنین شناخته میشود.
شأن نزول آیه
درباره شأن نزول آیه صالحالمؤمنین روایاتی نقل شده که از اذیت و آزار پیامبر اسلام توسط برخی ازهمسرانش حکایت دارد. طبق این روایات پیامبر نزدِ یکی از همسرانش رفت، مقداری عسل خورد و ماندنش طول کشید. عایشه با همراهکردن برخی دیگر از زنان پیامبر تصمیم گرفت زمانیکه پیامبر(ص) نزدشان رفت به بهانه بوی بدِ عسلی که خورده، از او کنارهگیری کنند. پس از این برخورد، پیامبر خوردن عسل را بر خود حرام کرد. در برخی از روایات آمده که از همسران خود نیز کنارهگیری کرد و تصمیم گرفته آنان را طلاق دهد. بعد از مدتی آیات سوره تحریم نازل شد و پیامبر(ص) را از حرامکردن چیزهایی که بر او حلال شده، باز داشت.
آیه همچنین از همسران پیامبر خواست بهعلت آزاری که به پیامبر(ص) رساندهاند، توبه کنند و به آنان هشدار داد اگر بر اذیت پیامبر اصرار ورزند، بدانند که خداوند ولیّ و سرپرست پیامبر(ص) است و در هر خطری که او را تهدید کند پشتیبان او است و خدا، جبرئیل، بهترین مؤمنان و دیگر فرشتگان پشتیبان رسول خدا خواهند بود.
صالحالمؤمنین کیست؟
درباره مصداق صالحالمؤمنین میان مفسران شیعه و اهل سنت اختلافنظر وجود دارد. برخی از مصادیقی که برای آن مطرح شده، عبارتاند از:
- امام علی(ع): به گفته علامه مجلسی عالمان شیعه و به گفته علامه حلی مفسران اتفاقنظر دارند که صالحالمؤمنین، امام علی(ع) است. مستند آنان روایاتی است در منابع شیعه و اهلسنت که امام علی(ع) را تنها مصداق آن معرفی کرده است. درباره علت آن گفتهاند که صالحالمؤمنین باید بهترینِ مؤمنان و معصوم باشد؛ چون همراه جبرئیل و دیگر فرشتگان آمده است. علامه طباطبایی امام علی(ع) را تنها مصداق صالحالمؤمنین دانسته است.
- همه مسلمانانِ باتقوا: عدهای از مفسران اهلسنت و شیعه معتقدند صالحالمومنین همه مؤمنان صالح و باتقوا و کاملالایمان را شامل میشود. آیتالله مکارم شیرازی مفسر شیعی، امام علی(ع) را کاملترین مصداق آن معرفی کرده است. همچنین بهگفته آلوسی مفسر اهلسنت، علی، ابوبکر و عمر از مصادیق صالحالمؤمنین هستند؛ اما مصادیق آن منحصر در این افراد نیست.
آلوسی مفسر اهلسنت (درگذشت ۱۲۷۰ق) به ابنعساکر نسبت داده که ابوبکر و عمر را مصداق صالحالمؤمنین دانسته است؛ چراکه این دو دختران خود عایشه و حفصه را که از همسران پیامبر بودند، از اذیت و آزار پیامبر(ص) باز میداشتند. همچنین برپایه روایاتی که در منابع اهلسنت نقل شده، ابوبکر و عمر، یا عمر بهتنهایی مصداق صالحالمؤمنین معرفی شدهاند. البته سند این روایات ضعیف شمرده شده است.
پانویس
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۴۲.
- ↑ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۷۱؛ آلوسی، روحالمعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۲.
- ↑ سوره تحریم، آيه۴.
- ↑ علامه حلی، نهجالحق، ۱۴۰۷ق، ص۱۹۱.
- ↑ نگاه کنید به واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۵۹-۴۶۱.
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۵۹-۴۶۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۶، ص۳۱.
- ↑ علامه حلی، منهاج الکرامه، ۱۳۷۹ش، ص۱۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۱؛ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۷۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ۳۴۱-۳۵۲؛ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۳۲؛ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۴۴.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۱۴-۳۲۰.
- ↑ سید بن طاووس، سعد السعود، قم، ص۱۸۱؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۸، ص۴۳۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۲.
- ↑ طبری، جامعالبیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۸، ص۱۰۵؛ آلوسی، روحالمعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ آلوسی، روحالمعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۹.
- ↑ آلوسی، روحالمعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۸-۳۴۹.
- ↑ شوشتری، احقاقالحق، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۱۴.
- ↑ آلوسی، روحالمعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۹.
- ↑ خداپرست، «بررسی تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین درباره مصداق صالحالمؤمنین»، ص۹۲-۹۶.
منابع
- ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۰ق.
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
- سید بن طاووس، سیدعلی، سعد السعود للنفوس منضود، قم، محمدکاظم الکتبی.
- حویزی، عبدالعلی، تفسیر نور الثقلین، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- خداپرست، اعظم و دژآباد، حامد، «» در مجله مطالعات تفسیری، شماره ۲۲، ۱۳۹۴ش.
- سیوطی، جلالالدین، الدر المنثور، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمعالبیان، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، بهکوشش عینالله الحسنی ارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامه فی معرفة الامامه، مشهد، مؤسسه عاشورا، ۱۳۷۹ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- قرشی، علیاکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب العلمیة، ۱۳۷۱ش.
- واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
پیوند به بیرون
- اصطلاحات قرآنی
- فضایل امام علی در قرآن